Η Γιούλη Χρονοπούλου για τη "Σπηλιά του δράκου"

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μέρος της εισήγησης της Γιούλης Χρονοπούλου στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 26 Ιανουαρίου του 2020 στο Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης, στο πλαίσιο της Ημέρας Μνήμης για το Ολοκαύτωμα

Κώστα Στοφόρου: «Η σπηλιά του δράκου»

Από τη Γιούλη Χρονοπούλου, Συντονίστρια Εκπαιδευτικού Έργου Φιλολόγων

Το βιβλίο του Κώστα Στοφόρου «Η σπηλιά του δράκου» ανήκει στην εφηβική λογοτεχνία, με την έννοια ότι οι ήρωές του είναι έφηβοι και φυσικά διαβάζεται με ευχαρίστηση και δυνατότητα ταύτισης από εφήβους. Όμως, μπορεί να διαβαστεί εξίσου άνετα και από ενήλικες. Προσωπικά το διάβασα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και, επιπλέον, με αγωνία, αφού η πλοκή είναι περιπετειώδης και αστυνομική, με μπόλικες δόσεις μυστηρίου.

Ωστόσο, ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του βιβλίου είναι η παιδαγωγική και διδακτική του διάσταση, καθώς καταφέρνει από τη μια να ενσωματώσει πολλά και ενδιαφέροντα ιστορικά στοιχεία και από την άλλη να διαμορφώσει στάσεις ζωής και πρότυπα συμπεριφοράς, τα οποία εκφράζονται τόσο από τους μικρούς όσο και από τους μεγάλους της παρέας.

Ας δούμε, όμως, λίγο σύντομα την ιστορία: Πρόκειται για την περιπέτεια μιας ομάδας παιδιών, που τα έχουμε ξανασυναντήσει σε άλλες περιπέτειες, σε άλλους τόπους της χώρας μας, σε προηγούμενα βιβλία του Κώστα Στοφόρου. Οι προηγούμενες περιπέτειες αναφέρονται και στο παρόν βιβλίο, αλλά καθόλου δεν χρειάζεται κάποιος να τις έχει διαβάσει για να παρακολουθήσει την εξέλιξη. Οι αναφορές, πάντως, προσθέτουν στο ρεαλισμό της αφήγησης. Πρόκειται για μια παρέα, εδώ, 8 παιδιών, που είναι συγγενείς ή και φίλοι, που βρίσκονται μαζί με τους γονείς τους ή τους παππούδες τους σε ένα αρχοντικό ξενοδοχείο της Καστοριάς, αφού κέρδισαν σε έναν διαγωνισμό. Εκεί θα γνωρίσουν από τη μια τις εκπληκτικές ομορφιές του τόπου, που περιγράφονται με ακρίβεια και αγάπη από τον συγγραφέα, και από την άλλη μια δύσκολη και επικίνδυνη περιπέτεια, δυσανάλογη με την ηλικία και τις δυνάμεις τους. Τα αγόρια  (Δημήτρης, Γιάννης, Σάββας) πηγαίνουν στην Α΄ Λυκείου, τα κορίτσια (Αντιγόνη, Ζηνοβία, Κατερίνα, αλλά και η Ρεβέκκα, η οποία προστίθεται εδώ στην παρέα) στη Β΄ Γυμνασίου, ενώ υπάρχουν και δυο μικρότερα παιδιά, ένα αγόρι (ο Ιάσονας, Α΄ Γυμνασίου) και ένα κορίτσι (η Ζωή, Δημοτικό).

Πρόκειται για παιδιά που έχουν ενδιαφέροντα, αγαπούν την περιπέτεια και τις γνώσεις, αγαπούν τη ζωή και τον έρωτα, διακρίνονται από ζωντάνια και καλή διάθεση, αξιοποιούν δημιουργικά το χρόνο τους και διψούν για νέες ανακαλύψεις. Έχουν καλά αισθήματα για τους άλλους, συμπαρίστανται και βοηθούν όπου μπορούν. Είναι ανήσυχα πνεύματα, συζητούν, ρωτούν και αναρωτιούνται. Και έχει σημασία η ποιότητα των παιδιών, το ποιόν των ηρώων.

Ο άξονας της περιπέτειας σχετίζεται με την τύχη του λεγόμενου θησαυρού των Εβραίων, που έχει χαθεί, με αιχμή ένα σπάνιο διαμάντι. Έτσι, όσον αφορά την ιστορική πλευρά, το βιβλίο αποκαλύπτει την ιστορία τής εν πολλοίς ξεχασμένης, δυστυχώς, ακμαίας κάποτε εβραϊκής κοινότητας της Καστοριάς (που αριθμούσε περί τα 1000 άτομα, από τα οποία επέζησαν τελικά μόλις 35), μέσα από τα λίγα εναπομείναντα ίχνη. 

Η καστοριανή εβραϊκή κοινότητα, με κατεξοχήν ελληνικό χαρακτήρα, ανάγεται στην εποχή του Ιουστινιανού, για να εμπλουτιστεί με τους Σεφαραδίτες, που ήρθαν από την Ισπανία τον 17^ο αιώνα, και να αποδεκατιστεί εντέλει στα χρόνια της Γερμανικής κατοχής της Καστοριάς, που ακολούθησε την ιταλική συνθηκολόγηση (αρχικά πόλη τελούσε υπό ιταλική κατοχή), με τον κατατρεγμό και την εξολόθρευσή τους από τους ναζί. Είναι ξεχωριστά ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο συγγραφέας πετυχαίνει να αναδυθούν πολλές στιγμές και πτυχές του παρελθόντος, που δεν είναι τόσο γνωστές και κάποιες φορές δημιουργούν ρωγμές στην επίσημη ιστορική αφήγηση. Έτσι, αναδύεται η συνεργασία Ελλήνων με τους Γερμανούς, η κατάδοση, η υφαρπαγή της περιουσίας των Εβραίων από Γερμανούς, αλλά και Έλληνες, η αναρρίχηση σε ανώτερες θέσεις στη Γερμανία, αλλά και στην Ελλάδα, ανθρώπων που συντέλεσαν στο Ολοκαύτωμα ή η αποφυγή της τιμωρίας τους. Περιγράφεται, ιδιαίτερα, ο ρόλος του Μαξ Μέρτεν, του δήμιου της Θεσσαλονίκης, υπεύθυνου για τον διωγμό των Εβραίων και τη σύληση της περιουσίας τους, που ουσιαστικά έμεινε ατιμώρητος. Αναφέρεται, επίσης, ο σκοτεινός ρόλος ενός Καστοριανού Εβραίου, του Ζακ Αλμπάλα, που ζούσε στη Βιέννη και οργάνωσε σχέδιο παραπλάνησης, στέλνοντας υποτιθέμενα γράμματα Εβραίων που περιέγραφαν την ειδυλλιακή ζωή τους στην Πολωνία (η παραπλάνηση ήταν βασικό συστατικό του σχεδίου των ναζιστών, γενικά). Παρουσιάζεται η ιστορία της συγκέντρωσης όλου του εβραϊκού πληθυσμού στο Γυμνάσιο Θηλέων τον Μάρτιο του 1944 και οι στιγμές φρίκης που ακολούθησαν, η μεταφορά στο Άουσβιτς και η εξόντωση. Κι ακόμα, αναφέρονται οι δυσκολίες της μεταπολεμικής Ελλάδας, αλλά και το νεοναζιστικό φαινόμενο, οι νοσταλγοί του Χίτλερ και οι αρνητές του Ολοκαυτώματος στο εξωτερικό και στον τόπο μας. Η ιστορία, γενικά, εγγράφεται στη λογοτεχνία, μέσα από μία σύγχρονη, ωστόσο, εξιστόρηση.

Η εξιστόρηση της Σοά γίνεται μέσα από την αφήγηση της Ρεβέκκας, μια νεαρής Εβραιοπούλας, που η παρέα γνωρίζει στην Καστοριά και με την οποίαν σύντομα γίνονται φίλοι. Η συναρπαστική αυτή αφήγηση (εντυπωσιακά ώριμη και άρτια για την ηλικία της) επιτρέπει να γνωρίσουμε την εβραϊκή ιστορία μέσα από την μικροϊστορία, από την ιστορία μιας οικογένειας, από την καθημερινότητα και τα αισθήματά τους, από μία κανονικότητα ζωής, που θεωρείται και η πρέπουσα προσέγγιση.

Γενικά, το βιβλίο επιχειρεί και καταφέρνει να ανασκάψει το παρελθόν της Καστοριάς, φέρνοντας στην επιφάνεια κρυφές πλευρές, τη διαδρομή της από την προϊστορία μέχρι σήμερα, αλλά και θρύλους, όπως αυτός που δίνει τον τίτλο στο βιβλίο, για τη σπηλιά του δράκου στη λίμνη, αλλά και τα Ραγκουτσάρια, το καστοριανό καρναβάλι, μολονότι ο συγγραφέας προσθέτει και δικές του εκδοχές. Ο Κώστας Στοφόρος έχει αποδυθεί σε επιτόπιες επισκέψεις και αναζητήσεις με επιμονή και με αγάπη και μας μεταφέρει με συναρπαστικό τρόπο μια σημερινή περιπέτεια με κάμποσο παρελθόν. Αυτό το διανθίζει με μια καθαρά αστυνομική ιστορία, που εμπλέκει παλιούς ναζί, χαμένους θησαυρούς, επιχειρήσεις – βιτρίνα, διεφθαρμένους κρατικούς αξιωματούχους, αλλά και εφηβικούς έρωτες και πολλά άλλα, μαζί με περιήγηση στην πόλη, ανακάλυψη των μυστικών και των μαγευτικών τοπίων της, που επιτρέπουν στον αναγνώστη, ανεξάρτητα από ηλικία, να περιδιαβαίνει με άνεση τα μονοπάτια της Καστοριανής λίμνης, να απολαμβάνει το συναρπαστικό περιβάλλον, να τσιμπολογά μαζί με τους ήρωες λαχταριστούς μεζέδες στα ουζάδικα και την ίδια ώρα να εμπλέκεται σε θανάσιμες περιπέτειες με όχι πάντοτε απολύτως αίσιο τέλος.

Είναι, λοιπόν, ένα βιβλίο που προσφέρεται κατεξοχήν για αξιοποίηση στην εκπαίδευση, αφού έχει και λογοτεχνικές αρετές και παιδαγωγικές προοπτικές και ιστορικές καταβολές. Μπορεί να γίνει αφορμή για πολλά και ποικίλα σχόλια, για πολλές και ποικίλες δραστηριότητες.

Φυσικά, μπορεί να διδαχθεί ως ολόκληρο λογοτεχνικό έργο, πράγμα που είναι ζητούμενο στην εκπαίδευση. Μπορούν, να αναλυθούν οι χαρακτήρες, η πλοκή, οι συγγραφικοί τρόποι, αλλά και να συζητηθούν τα ιστορικά γεγονότα, και κυρίως αυτά που σχετίζονται με το Ολοκαύτωμα, αφού είναι ένα θέμα που ελάχιστα θίγεται στα σχολικά βιβλία, δυσανάλογα λίγο σε σχέση με την ιστορική του βαρύτητα (αν και πρέπει να ομολογήσουμε ότι τα τελευταία χρόνια έχει καθιερωθεί να γίνεται σχετικό αφιέρωμα στα σχολεία στην ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος, στις 27 Ιανουαρίου, συνεπώς το βιβλίο μπορεί να αξιοποιηθεί και γι’ αυτή τη μέρα). Στο πλαίσιο της ιστορικής αναζήτησης μπορούν τα παιδιά να ασχοληθούν με μελέτη πηγών, μαρτυριών, προκειμένου να διερευνήσουν και αμφιλεγόμενες ή κρυμμένες πλευρές της ιστορίας. Να επιλέξουν μια «σελίδα» του παρελθόντος που θα μελετήσουν παραπάνω, ειδικά για ζητήματα που δεν προβάλλονται στην επίσημη ιστορία.

Πέραν των παραπάνω, μπορούν οι μαθητές να κάνουν δημιουργική γραφή, για παράδειγμα, να γράψουν ένα γράμμα προς ένα πρόσωπο, π.χ. παιδί, που έφυγε με το τρένο για το Άουσβιτς είτε να γράψουν το γράμμα αυτού του παιδιού, τότε ή και σήμερα ή το γράμμα της μάνας ή ένα ημερολόγιο από το στρατόπεδο ή μια ζωγραφιά. Να γεμίσουν, επίσης, τη βαλίτσα που θα έπαιρνε μαζί του το παιδί, αυτή που χάθηκε για πάντα. Θα μπορούσε, επίσης, να αφηγηθεί την ιστορία η βαλίτσα.

Υπάρχει, από την άλλη, η δυνατότητα να ταυτιστούν με κάποιο παιδί από το βιβλίο και να γράψουν τις εντυπώσεις του από την αφήγηση της Ρεβέκκας και από την περιπέτεια του θησαυρού. Ή να τοποθετήσουν τον εαυτό τους μέσα στην ιστορία ως έναν επιπλέον χαρακτήρα, να δουν τι ενδεχομένως θα έπραττε διαφορετικά. Ή να μεταφερθούν στην εποχή του έρωτα του παππού Λευτέρη με την Εβραιοπούλα Ίλντα και να γράψουν μια αλληλογραφία με τα συναισθήματά τους μετά την επίμονη άρνηση των γονιών της κοπέλας. Ή να μεταφέρουν αυτόν τον έρωτα στο σήμερα – πώς θα εξελισσόταν; Γιατί στο βιβλίο περιγράφεται και ένας έρωτας από το παρελθόν, αυτή τη φορά στα χρόνια του 65, που δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα να μιλήσει και γι’ αυτή την εποχή και να δείξει τη συνέχεια της Ιστορίας.

Δραματοποιήσεις, θεατρικές τεχνικές, ρητορικές τεχνικές (π.χ. αυθόρμητος λόγος με αφορμή κάποιες λέξεις – κλειδιά του βιβλίου), γραφή ενός ποιήματος ή ελεύθερου κειμένου εμπνευσμένου από το βιβλίο, απόπειρες να γίνει κινηματογραφικό σενάριο (γραφή / περιγραφή σκηνών) και τόσα άλλα.

Πάντα, υπάρχει η δυνατότητα να συνομιλήσουν οι μαθητές με τον συγγραφέα, πραγματικά ή εικονικά, μα και να πάρουν συνέντευξη από κάποιον ήρωα του παρόντος ή του παρελθόντος.

Γενικότερα, πρόκειται για ένα βιβλίο που από τη μια βοηθά νέους και μεγαλύτερους να μάθουν Ιστορία και να προβληματιστούν πάνω στα γεγονότα, και από την άλλη να βιώσουν πολλαπλά το λογοτεχνικό γεγονός με αισθητική απόλαυση και συγκίνηση.