Τα παλιά μας αλφαβητάρια
Τα αλφαβητάρια ήταν από τα πιο σημαντικά βιβλία στη σχολική ζωή των μαθητών. Συχνά ήταν όχι μόνο το πρώτο βιβλίο του μαθητή αλλά και το πρώτο βιβλίο όλης της οικογένειας. Και είναι αυτό, βέβαια, που χρησιμοποιούσε ουσιαστικά το παιδί στην αρχή της σχολικής του ζωής αλλά και το βιβλίο στο οποίο αφιέρωνε τις περισσότερες ώρες της σχολικής του μελέτης.
Τι μνήμες! Το άνοιγμα των σχολείων και τις θύμισες που αυτό ξυπνάει: η μυρωδιά από τις δερμάτινες τσάντες, τα ξυμμένα μολύβια, το καπλάντισμα των τετραδίων και το γρήγορο ξεφύλλισμα των καινούριων βιβλίων.
Πόση νοσταλγία αλήθεια αυτό το ξεφύλλισμα των παλιών αλφαβηταρίων: «Να, Λόλα, να ένα μήλο», στο αλφαβητάρι, το περίφημο με τον Μίμη, την Άννα και τη Λόλα! Το αλφαβητάρι των Γιαννέλη και Σακκά με την ακόμα πιο υπέροχη εικονογράφηση του Κώστα Γραμματόπουλου.
Στην Έκθεση αυτή παρουσιάζονται σταθμοί στην ιστορία της εκπαίδευσης μέσα από την ιστορία των Αλφαβηταρίων. Από τα Αλφαβητάρια με τα «ία και τα ωά» στο Αλφαβητάρι, καρπό της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης του 1917, το «Αλφαβητάρι με τον Ήλιο» (Δ. Ανδρεάδης, Α. Δελμούζος, Π. Νιρβάνας, Ζ. Παπαντωνίου, Μ. Τριανταφυλλίδης και εικονογράφηση Κ. Μαλέα). Μαζί με τα «Τα Ψηλά Βουνά» (Ζ. Παπαντωνίου με εικόνες Ρούμπου και σκίτσα Παπαντωνίου). Γραμμένα στη δημοτική με τη συνεργασία παιδαγωγών, λογοτεχνών, ζωγράφων, τα δύο αυτά αναγνωστικά, σταθμοί στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, ακόμα μιλάνε στις ψυχές των παιδιών.
Αλλά δεν κρατάει για πολύ η χαρά και η πολιτική μεταβολή ξαναφέρνει την καθαρεύουσα και η επιτροπή που εξετάζει τα βιβλία αυτά αποφαίνεται «να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι».
Η δικτατορία του Μεταξά θα αλλάξει τα βιβλία και θα ιδρύσει το 1937 τον Οργανισμό Έκδοσης Σχολικών Βιβλίων (μετέπειτα Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων). Το βιβλίο επίσημα αναγνωρίζεται ως ένα ισχυρό μέσο ιδεολογικού ελέγχου και στα νέα βιβλία θα αλλάξουν τα εξώφυλλα, θα γεμίσουν με τους μικρούς φαλαγγίτες ενώ οι λόγοι του δικτάτορα θα κατακλύσουν το εσωτερικό των αναγνωστικών.
Και μετά νέα αναγνωστικά, τα αναγνωστικά του Γραμματόπουλου όπως έμειναν στην ιστορία από τον εικονογράφο τους, πρώτα τα «Καλά Παιδιά» του Γεραντώνη και αργότερα το Αλφαβητάριο των Γιαννέλη-Σακκά, με τα οποία μεγάλωσαν γενιές παιδιών. Από τα μακροβιότερα αναγνωστικά στην ιστορία της εκπαίδευσής μας.
Και μετά νέος άνεμος με νέα βιβλία και στην μορφή και στο περιεχόμενο. Και πριν λίγα χρόνια άλλαξαν ξανά όλα και ήρθαν καινούρια με θετικά και αρνητικά στοιχεία αλλά με έξοχη εικονογράφηση σχεδόν όλα τους. Και τώρα περιμένουμε νέα σχολικά βιβλία!
Γιατί τα σχολικά βιβλία πρέπει να αλλάζουν συχνά και να είναι και πολλά για να επιλέγουν οι δάσκαλοι τα καλύτερα για το δικό τους σχολείο και τη δική τους τάξη.
Μέσα από όλα τα σχολικά βιβλία ξεδιπλώνεται ένας ολόκληρος κόσμος. Ας σκύψουμε να τον αφουγκραστούμε, γιατί μέσα στις σελίδες αυτών των βιβλίων είναι η ιστορία μας, είναι οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, οι πατεράδες και οι μανάδες μας που μας μιλούν και μας νανουρίζουν…
Αντίο Μίμη, Αντίο Λόλα
Ιστορία των αλφαβηταριών
Στην αρχαία εποχή αλφαβητάρια με τη γνωστή έννοια δεν υπάρχουν. Η ονομασία αλφαβητάριο χρησιμοποιήθηκε κατά την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας μέχρι το 1982, οπότε χρησιμοποιήθηκε αντί των λέξεων αλφαβητάριο και αναγνωστικό ο τίτλος «Η Γλώσσα μου». Από τον 16ο αιώνα εμφανίζονται αλφαβητάρια στην ελληνική γλώσσα. Κυρίως εκδίδονται στις ελληνικές παροικίες (Βιέννη, Βενετία, Βούδα, Πέστη, Βουκουρέστι). Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας βέβαια τα αλφαβητάρια χρησιμοποιούνται σαν προπαρασκευαστικό στάδια για την εκμάθηση της ανάγνωσης και χρησιμοποιούνται πριν από την Οκτώηχο και το Ψαλτήρι και τα άλλα ιερά βιβλία. Παράλληλα υπήρχαν κείμενα θρησκευτικού κυρίως περιεχομένου με τον τίτλο «Χριστιανική διδασκαλία και ηθικά παραγγέλματα».
Τα τελευταία χρόνια πριν από την απελευθέρωση, χρόνια προπαρασκευαστικά, κάνουν την εμφάνισή τους σημαντικός αριθμός αλφαβηταρίων, που βέβαια είναι τυπωμένα στις ελληνικές παροικίες και στην Κωνσταντινούπολη.
Τα κείμενά των αλφαβηταρίων αυτών δεν έχουν συνοχή και δεν συνδέονται με τα ενδιαφέροντα και τις γνώσεις των μαθητών. Ένα άλλο γνώρισμα των αλφαβηταρίων αυτής της περιόδου είναι η αυστηρή καθαρεύουσα που χρησιμοποιούν εμπλουτισμένη μάλιστα με σπάνιες και δυσκολοπρόφερτες λέξεις. Η εικονογράφηση στα αλφαβητάρια αυτής της περιόδου είναι ελάχιστη. Συνήθως είναι ξυλογραφίες ή χαλκογραφίες θρησκευτικού ή σχολικού περιεχομένου. Οι εικόνες αυτές ελάχιστα ή καθόλου συνδέονται με το κείμενο.
Μετά την απελευθέρωση γίνονται προσπάθειες για την οργάνωση της παιδείας. Με το διάταγμα του 1830 καθιερώνεται η αλληλοδιδακτική μέθοδος με αποτέλεσμα τα αλφαβητάρια αυτής της περιόδου να είναι επηρεασμένα από τους πίνακες της αλληλοδιδακτικής.
Στα αλφαβητάρια της περιόδου μέχρι το 1880 υπάρχει περιορισμένη εικονογράφηση, κυρίως χάριν διακόσμησης. Σε δυο όμως αλφαβητάρια της περιόδου αυτής εμφανίζονται και οι εικόνες για διδακτικούς σκοπούς. Στα αλφαβητάρια του Γ. Κωνσταντινίδη και στο «Απλούν Αλφαβητάριον δια παιδιά» το οποίο εκδόθηκε στη Σμύρνη υπάρχουν εικόνες αντικειμένων μαζί με τις ονομασίες τους. Στο αλφαβητάρι της Σμύρνης μάλιστα κάτω από την ονομασία υπήρχε και μια μικρή φράση σχετική με την εικόνα: ιεράκιον αρπάζει τας όρνιθας, αετός πετά υψηλά. Στο αλφαβητάριο του Κωνσταντινίδη, στον πρόλογό του σημειώνεται το όνομα του εικονογράφου (γεγονός σπάνιο για τα δεδομένα της εποχής αλλά και για τα κατοπινά αλφαβητάρια) καθώς και σκοπός της εικονογράφησης.
Μετά το 1880 επιστρέφουν στην Ελλάδα οι πρώτοι Έλληνες εκπαιδευτικοί που έκαναν μεταπτυχιακές παιδαγωγικές σπουδές στη Γερμανία (Χ. Πούλιος, Μ. Βρατσάνος, Χ. Παπαμάρκος, Π. Οικονόμου). Από εδώ και πέρα θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στα εκπαιδευτικά πράγματα. Το 1880 καταργείται η αλληλοδιδακτική μέθοδος και αντικαθίσταται από τη συνδιδακτική.
Την περίοδο μέχρι το 1917 ιδιαίτερο βάρος φαίνεται ότι προσπαθεί να δοθεί στην εικονογράφηση των αλφαβηταρίων. Το πόσο σημαντική είναι η εικονογράφηση αυτή την περίοδο φαίνεται και από τους τίτλους των βιβλίων, στα οποία τονίζεται ότι περιέχουν πολλές εικόνες. Στο αλφαβητάριο του Χαρ. Πούλιου (1881) γίνεται προσπάθεια συστηματικής διδασκαλίας των γραμμάτων με εικόνες.
Η εικονογράφηση είναι κυρίως με ξυλογραφίες ενώ πολλές ίδιες εικόνες εμφανίζονται σε διαφορετικά αλφαβητάρια π.χ. η γάτα, το λιοντάρι, ο αετός ή το αλφαβητάριο του Επ. Παπαμιχαλήλ, Μέρος Β’ (1918) που έχει πολλές όμοιες εικόνες με το αλφαβητάριο του Ανδρεάδη του 1922. Σπάνια σημειώνεται ο εικονογράφος (συνήθως πάνω στις εικόνες όπως Ε. Καζάνης στο αλφαβητάριο του Χαρ. Παπαμάρκου, Εκδ. Κασδόνης 1897 και του Επ. Παπαμιχαήλ Μέρος Β’ 1917) ενώ πολλές εικόνες προέρχονται από το εξωτερικό. Συνήθως έχουμε ασπρόμαυρη εικονογράφηση. Γύρω στα 1915 εμφανίζεται η πρώτη έγχρωμη εικόνα (Αλφαβητάριο Ιωαννίδου-Αρσένη).
Με την κυβέρνηση Βενιζέλου αξιοποιούνται στο Υπουργείο Παιδείας τρία από τα βασικότερα στελέχη του Εκπαιδευτικού Ομίλου, ο Γληνός, ο Δελμούζος και ο Τριανταφυλλίδης. Σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου 826 του 1917 έγινε η πρώτη κρίση των βιβλίων του δημοτικού. Το 1919 κυκλοφόρησε το Αλφαβητάρι με τον ‘Ηλιο, έργο της επιτροπής με μέλη τους Δ. Ανδρεάδη, Α. Δελμούζο, Μ. Τριανταφυλλίδη, Π. Νιρβάνα, Ζ. Παπαντωνίου και εικονογράφο τον Κ. Μαλέα. Το αλφαβητάρι αυτό αποτέλεσε σταθμό στα εκπαιδευτικά μας πράγματα. Γραμμένο στη δημοτική γλώσσα, σύμφωνα με τους κανόνες του Υπουργείου Παιδείας συγκέντρωσε τα πυρά των αντιπάλων της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.
Με τη μεταβολή της πολιτικής κατάστασης και την άνοδο του φιλομοναρχικού κόμματος, αλλάζουν τα εκπαιδευτικά πράγματα. Η νέα κυβέρνηση θα αναθέσει σε «επιτροπεία» την εξέταση της γλωσσικής διδασκαλίας στα δημοτικά σχολεία. Τα μέλη της επιτροπής Σ. Σακελλαρόπουλος, Α. Σκιας, Ν. Εξαρχόπουλος, Θ. Μιχαλόπουλος, Ι. Μεγαρεύς, αφού μελέτησαν τα αναγνωστικά υποβάλλουν στο Υπουργείο λεπτομερή έκθεση που καταλήγει μεταξύ άλλων και στα εξής: «Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συμφώνως προς τους νόμους εκείνους συνταχθέντα και σήμερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως». Ανάμεσα βέβαια σε αυτά περιλαμβάνεται και το Αλφαβητάρι με τον ήλιο. Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης αποκρίθηκε με τη σημαντική μελέτη του «Πριν καούν».
Την περίοδο μέχρι το 1938 τα αλφαβητάρια στηρίζονται σε διάφορες μικροπαραλλαγές της αναλυτικοσυνθετικής μεθόδου και έχουν για πρότυπό τους το Αλφαβητάρι με τον ‘Ηλιο, το οποίο επανακδίδεται και αυτή την περίοδο. Το περιεχόμενο και τα κείμενα τους πλησιάζουν τώρα περισσότερο την ψυχοσύνθεση του παιδικού κόσμου. Πολλά από αυτά έχουν ενιαίο περιεχόμενο παρακολουθώντας τη ζωή μιας οικογένειας και των μελών της.
Ιδιαίτερο βάρος δίνεται τώρα στην εικονογράφηση των αλφαβηταρίων που είναι πολύ πλούσια και ακολουθεί σχεδόν όλα τα κείμενα έχοντας στενή σχέση με αυτά. Το πρώτο δεκαεξασέλιδο είναι συνήθως έγχρωμο. Αναγνωρισμένοι καλλιτέχνες αναλαμβάνουν την εικονογράφηση των αλφαβηταρίων συνεχίζοντας το δρόμο που άνοιξε ο Κ. Μαλέας. Ονόματα όπως ο Ν. Λύτρας (Αλφαβητάριο, Ι. Συκώκη 1920), Α. Γεραλής (Αλφαβητάριο, Ι. Συκώκη 1923), Φ. Δημητριάδης (Αλφαβητάριο, Πουλιά και Παιδιά, Δ. Ανδρεάδη 1926), Γ. Κεφαλληνός (Αλφαβητάριο, Τα Παιδάκια, Δ. Δούκα, Δ. Δεληπέτρου, Ρ. Ιμβριώτη 1932), Μ. Αγγελόπουλος (Αλφαβητάριο, Ι. Συκώκη 1932) Τ. Καλμούχος (Αλφαβητάριο Τα Παιδάκια, Δ. Δούκα, Δ. Δεληπέτρου 1934), Π. Βυζάντιος (Αλφαβητάριο, Ι. Συκώκη 1934), Σ. Βικτώριος (Αλφαβητάριο, Ι. Συκώκη 1935), Γ. Λυδάκης (Παιγνίδια και Παιδάκια. Αλφαβητάριο, Α. Ταμπακοπουλου 1934 και Η Καλή Αδελφή Αλφαβητάριο, Επ. Παπαμιχαήλ 1936), Ευθ. Παπαδημητρίου (Η Χαρά μας. Αλφαβητάριο, Δ. Ζήση, Δ. Δαμασκηνού 1937).
Με το νόμο 952 του 1937 ιδρύεται ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων (ΟΕΣΒ) ο οποίος αργότερα (1954) ονομάσθηκε σε Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων (ΟΕΔΒ). Σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου αυτού προκηρύσσεται διαγωνισμός για τη συγγραφή βιβλίων και βραβεύονται τρία. Τα βραβευμένα βιβλία περιέρχονται στην κυριότητα του οργανισμού, ο οποίος εκδίδει το πρώτο αλλά μπορεί να περιλάβει κεφάλαια και από τα άλλα δύο.
Η εικονογράφηση, έγχρωμη αυτή την περίοδο, γενικά είναι ιδιαίτερα πλούσια εξυπηρετώντας διττό στόχο: υποβοηθά στη διδασκαλία της γλώσσας αλλά συμβάλλει και στην αισθητική καλλιέργεια των παιδιών. Ιδιαίτερης μνείας είναι η εξαίρετη λαϊκότροπη εικονογράφηση του αλφαβηταρίου των Γιαννέλη-Σακκά από τον Κώστα Γραμματόπουλο που «αποτελεί ένα δεύτερο σταθμό στη ιστορία του ελληνικού σχολικού βιβλίου». Ο Κώστας Γραμματόπουλος εξάλλου είχε αναλάβει και την εικονογράφηση του Αλφαβηταρίου του Γεραντώνη με έξοχα και εκεί αποτελέσματα.
Από το 1982-85 εκδίδονται τα βιβλία «Η Γλώσσα μου» τα οποία ενσωματώνουν και την ανάγνωση και τη γραμματική και τη γραπτή έκφραση με βάση επιλεγμένα κείμενα. Για την πρώτη τάξη τα βιβλία που γράφτηκαν είναι των Α. Βελαλίδη, Κ. Καλαπανίδα, Ν. Κανάκη (2 τεύχη) και η εικονογράφηση της Ε. Μωραΐτη. Η εικονογράφηση, άμεσα συνδεδεμένη με τα κείμενα, υποβοηθα τους διδακτικούς σκοπούς και απηχεί μια νέα τάση, χωρίς όμως πάντοτε να είναι επιτυχημένη.
Κείμενο: Ευαγγελία Κανταρτζή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου