Η Αίγυπτος του Στρατή Τσίρκα: Ομιλία στο Μορφωτικό Κέντρο της Πρεσβείας της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου στην Αθήνα

Ομιλία μου στο Μορφωτικό Κέντρο της Πρεσβείας της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου στην Αθήνα, στην εκδήλωση που διοργανώθηκε σε συνεργασία με το PEN Greece, υπό την Αιγίδα του Αξιότιμου Πρέσβη κ. Omar Amer, Πρέσβη της Αραβικής Δημοκρατίας στην Ελλάδα 

Θέμα: 

«Η Αίγυπτος στο έργο του Στρατή Τσίρκα» 

Ομιλητές: Τέσυ Μπάιλα, Συγγραφέας, Πρόεδρος του PEN Greece

                  Κώστας Στοφόρος, Συγγραφέας, Δημοσιογράφος, μέλος του ΔΣ του PEN Greece

Ανάγνωση αποσπασμάτων: Δημήτρης Φιλελές, Ποιητής, Αντιπρόεδρος του PEN Greece

Τσίρκας και Αίγυπτος

Είναι μεγάλη τιμή και χαρά για μένα να βρίσκομαι εδώ ανάμεσά σας και να μιλώ για έναν από τους πιο αγαπημένους μου Έλληνες συγγραφείς, του οποίου το έργο «Ακυβέρνητες Πολιτείες» -που είναι γεμάτο Αύγυπτο- θεωρώ ως το κορυφαίο μυθιστόρημα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας και το διαβάζω μαζί με άλλα έργα του κάθε λίγα χρόνια, ανακαλύπτοντας πάντα κάτι καινούργιο. Γοητευμένος από τη γραφή και τις ιστορίες του.

Τραγουδώ την Αίγυπτο

«Τι οχληρό βιβλίο, θα πουν, μυρίζει χώμα

κ’ ιδρώτα και σβουνιές και χνώτα»

κι ακόμα:

«Δε βρίσκει

κανείς αυτού παρά κραυγές και μοιρολόγια...

Χαθήκαν οι ομορφιές των Φαραώ κ’ οι εβελίσκοι,

τα δειλινά, οι χουρμαδιές κ’ οι Πυραμίδες;»

 

Ναι. Τραγουδώ την Αίγυπτο. Αυτήν,

που δε σας δείχνει ο Κουκ, αυτήν,

που σκουντουφλάτε χρόνια δίχως να τη δείτε.

 

Και τραγουδώ την Αίγυπτο

γιατί με τρέφει και με σκέπει σα μητέρα,

γιατί πονάει σα μητέρα

και γιατί ελπίζει σα μητέρα.

Καθόλου τυχαία το πρώτο βιβλίο του Στρατή Τσίρκα που εκδίδεται, από όπου και το ποίημα είναι οι «Φελάχοι» οι οποίοι κυκλοφόρησαν στην Αλεξάνδρεια το 1937.

Ο Γιάννης Χατζηανδρέας, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, γόνος μικροαστικής οικογένειας, γεννήθηκε στο Κάιρο το 1911.

Όπως γράφει ο Κώστας Κουλουφάκος, «πέρασε τα πρώτα παιδικά του χρόνια σε μια συνοικία ελληνο-αραβική, όπου οι κάτοικοι ήταν μεικτοί, ήταν Έλληνες και Άραβες. Είναι πάρα πολύ φυσικό, μέσα στα εδραία βιώματα που απέκτησε εκεί, σ’ αυτά τα πρώτα χρόναι της ζωής του, να βρίσκονται τα πρώτα σπέρματα της ζωηρότατης συμπάθειας που έδειξε ο Τσίρκας στη κατοπινή ζωή του για τους φελάχους, που τους έχει παρουσιάσει τόσο ωραία μέσα από τα έργα του…» ((Από τον τόμο Στρατής Τσίρκας – Αίγυπτος: ο τόπος, οι πολιτικοί αγώνες, οι σύντροφοι / «Ακυβέρνητες Πολιτείες»: η ιστορία ενός μυθιστορήματος/ Ο Καβάφης και οι κριτικοί του -Δελτίο 10^α της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1988)

Όμως εκεί που πραγματικά συνειδητοποιείται είναι όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’30 εργάζεται ως υπάλληλος σε εκκοκκιστική επιχείρηση βαμβακιού.

Ο Οδυσσέας Καραγιάννης στενός του φίλος, λέει:

«…Εκεί θα ζήσει από κοντά το δράμα του φελάχου της Αιγύπτου. Ο φελάχος από τα παιδικά του χρόνια ίσαμε το τέλος της ζωής του εργάζεται στο χωράφι του μεγαλοτσιφλικά από την ανατολή του ήλιου ίσαμε τη δύση του… Στεγάζεται συνήθως, μαζί με τα παιδιά του, συντροφιά με τις αγελάδες και τα γαϊδούρια του αφεντικού, σε χωμάτινες καλύβες, χωρίς κανένα οικιακό έπιπλο είτε σκεύος, με μια απλή ψάθα…  Από επίσημες στατιστικές του 1928, ο μέσος όρος ζωής στην Αίγυπτο δεν ξεπερνούσε τα 35 χρόνια…»

Ο Γιάννης Κρητικός, φίλος και συνοδοιπόρος του Τσίρκα σημειώνει πως «ο Τσίρκας είναι εκείνος που περισσότερο από όλους τους άλλους Έλληνες συγγραφείς είδε «εξ επαφής» την εξαθλίωση του αιγυπτιακού λαού»

Και συμπληρώνει:

«Μέχρι το Ντεϊρούτ, η συγγραφική του δραστηριότητα δεν ήταν ακόμη προσγειωμένη στην αιγυπτιακή πραγματικότητα. Εκεί στο Ντεϊρούτ, είδε φοβερά πράγματα, είδε παιδάκια να ασφυκτιούν μέσα σ’ ένα σύννεφο σκόνης του βαμβακιού που εκκοκκίζεται. Παιδάκια τα οποία μερικούς μήνες μονάχα άντεχαν αυτή τη ζωή και ύστερα πέθαιναν ή αρρώσταιναν και δεν τα ξανάβλεπε κανένας. Άνδρες οι οποίοι βαστούσαν λίγο περισσότερο, μερικά χρόνια. Ε, αυτά οπωσδήποτε ξύπνησαν τη συνείδησή του»

Από μια αφήγησή του Τσίρκα στον Κώστα Κουλουφάκο- διαβάζουμε:

«Ο πρώτος άνθρωπος που σηκωνόταν πριν από τα ξημερώματα ήταν η μάνα. Αυτή έπρεπε να παύει στο χωράφι και να κάνει γεωργική δουλειά. Ο πατέρας σηκωνόταν ύστερα από τη μάνα γιατί έπρεπε να πάει στο εργοστάσιο και τα παιδιά, από5-6 χρονών, έπρεπε και αυτά αν πάνε να δουλέψουν στο εργοστάσιο. Και επειδή δεν υπήρχε πια και κανείς να τα ξυπνήσει, η μάνα είχε φύγει, ο πατέρας είχε φύγει, γυρνούσε ο επιστάτης μ’ ένα τύμπανο μεγάλο, και με τους χτύπους του τυμπάνου έπρεπε να ξυπνήσει τα παιδιά. Κι όταν δεν ξυπνούσαν, τα ξυπνούσε με μια βουρδουλιά για να πάνε στο εργοστάσιο αν δουλέψουν».

Το ξύπνημα της συνείδησής του γίνεται ολοφάνερο και σε πολλά από τα ποιήματα των Φελάχων, ενίοτε σκληρά και σπαρακτικά όπως το «Μοιρολόι» που είναι αφιερωμένο «σ’ ένα νέο που τον μάγκωσε η πρέσα»

Στίχοι που είναι κοντά στον «Επιτάφιο» του Ρίτσου που γράφεται την ίδια περίοδο.

Κι εδώ μια μάνα θρηνεί

Έτσι που γίνεις γιόκα μου, πώς να σε κλάψω;

Πώς να σε ντύσω του στερνού ταξιδεμού τα ρούχα;

 

Σε πάτησεν η μάκενα κ’ εχύθην ο χυμός σου

σάμπως σακούλι κόκκινα ρόδια γεμάτο…

 Ο ίδιος ο Τσίρκας γράφει:

«Ένα σημαντικό μέρος του έργου μου είναι ένα είδος συνηγορίας: υπερασπίζεται τους Αιγύπτιους, τους φελάχους, τους εργάτες, τους τεχνίτες, τους μικρεμπόρους, του αγώνες τους για ανεξαρτησία κι ελευθερία, προβάλλει τα εθνικά χαρακτηριστικά τους: είναι ανεκτικοί, φιλόξενοι, χαρούμενοι και γενναιόδωροι. Άλλωστε, ανάμεσα στον Καβάφη μου και στις Πολιτείες, έγραψα το 1956 και δημοσίευσα, στην Αθήνα, το 1957 μια νουβέλα, τον Νουρεντίν Μπόμπα. Αυτό λοιπόν ο βαρκάρης του Νείλου που παίρνει μέρος στην εξέγερση του 1919, που αγωνίζεται εναντίον των Άγγλων και των πασάδων τσιφλικάδων προδίδεται από έναν Έλληνα τοκογλύφο και τη στιγμή που πρόκειται να τον κρεμάσουν, εξαφανίζεται, γίνεται θρυλική μορφή…

…Η νουβέλα γράφτηκε μέσα σε δέκα μέρες, αμέσως ύστερα από την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ, μέσα στην έξαρση και την αγωνιώδη αναμονή της αντεπίθεσης από τις δυνάμεις που προστάτευαν τα συμφέροντα των ευρωπαίων μετόχων της Διώρυγας…» (Από άρθρο του Miguel Castillo Didier/ Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική -εκδόσεις Κέδρος)

Ο Τσίρκας είναι και βαθύς γνώστης της σύγχρονης ιστορίας της Αιγύπτου, κάτι που γίνεται φανερό και στη μελέτη του «Ο Καβάφης και η εποχή του» ένα κομβικό έργο που βάζει τη λογοτεχνική κριτική και ανάλυση σε άλλο επίπεδο.

Σε αυτή την ιστορία, την ατμόσφαιρα και το κοινωνικό περιβάλλον, αναζητά άλλωστε ένα από τα περίφημα «κλειδιά» της ερμηνείας του μεγάλου Αλεξανδρινού.

Από τα πολλά διηγήματά του τα οποία αναφέρονται ή περιγράφουν τη ζωή σε διάφορες περιοχές της Αιγύπτου θα ήθελα να ξεχωρίσω ένα από τη συλλογή «Αλλόκοτοι άνθρωποι» που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1944 και τώρα περιλαμβάνεται στον τόμο των «Διηγημάτων» του.

Είναι το «Δέντρο», το οποίο πιθανότατα έχει και αυτοβιογραφικά στοιχεία. Περιγράφει μερικά δέντρα που συνδέθηκαν με τη ζωή του: Έναν πανύψηλο, γέρικο, αναμαλλιάρη ευκάλυπτο που βρισκόταν στο Κάιρο, στην πλατεία Ισμαηλίας. Ένα άλλο δέντρο στη Ρόντα, «ο καλύτερος σύντροφος των παιδικών του χρόνων». «Καθισμένος στη ρίζα του κάπνισα τα πρώτα μου τσιγάρα. Εκεί ονειροπόλησα κι εκεί έκλαψα». Στην ίδια όχτη με το μέγαρο του Μωχάμετ Άλυ. Κι άλλο ένα στο Ράμλι, ανάμεσα Σουτς και Τζανακλή… «Μικροί το λέγαμε το «Πεύκο». Έτσι το ξέρει όλη η γειτονιά, ένα γύρω… Ένα δειλινό ξεκίνησα συγκινημένος σα αν πήγαινα σε προσκύνημα. Το είδα πάντα ίδιο…» Στο διήγημα εμφανίζεται κι ένα τεράστιο δέντρο σε μια μικρή πόλη της Άνω Αιγύπτου που δεν κατονομάζεται. Ένα δέντρο όπου βρίσκουν ξεκούραση και δροσιά εργάτες και στρατοκόποι. Και μια μέρα το μαχαιρώνουν για να ξεραθεί. Εμπόδιζε να θαυμάζει κανείς την έπαυλη μιας «Κυράς», που ήταν και Ελληνίδα. Ο Τσίρκας δεν διστάζει να τα βάλει και με τους δικούς μας όταν αδικούν φύση και ανθρώπους.  

Αφήνοντας τα «Διηγήματα» πηγαίνω στην εκπληκτική Αριάγνη, τον δεύτερο τόμο της Τριλογίας του. Οι σελίδες για το Κάιρο, για τη γειτονιά όπου ζουν φτωχοί Έλληνες κι Αιγύπτιοι μαζί είναι πραγματικά αριστουργηματικές. Ο συγγραφέας με μοναδικό ρεαλισμό, γνώση και ευαισθησία προσεγγίζει ακόμη και τα πιο σκοτεινά πάθη. Οι άνθρωποι, τα δρομάκια, τα σπίτια ζωντανεύουν μοναδικά. Με την πανταχού παρούσα Ιστορία  που σημαδεύει τις ζωές των ανθρώπων.

Η Αριάγνη, αναδεικνύεται σε μια από τις πιο σημαντικές και εμβληματικές μορφές/ ηρωίδες της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.

Είναι φανερή και η βιωματική σχέση του συγγραφέα με τον τόπο.

Αντιθέτως, όταν ο ήρωάς του φθάνει στην Αλεξάνδρεια, στη «Νυχτερίδα», αφηγείται:

«…Την Αλεξάντρεια δεν την ήξερα καλά. Κι όμως η μάνα εκεί γεννήθηκε, εκεί την παντρεύτηκε ο πατέρας και την έφερε νιόνυφη στη Κηφισιά. Αλλά τι να μου κάνει ένας μήνας πέρυσι το φθινόπωρο; Για αν γνωρίσω μια τέτοια πόλη εγώ χρειάζομαι μήνες, πολλές μέρες αδειανές. Να τριγυρίζω άσκοπα, να παίρνω δρόμους που δεν ξέρω που βγάζουνε, να κάνω ανακαλύψεις…»

Κι όμως, παρά τα όσα  γράφονται στο πρώτο κεφάλαιο, εμείς ως αναγνώστες θα πάρουμε μια μεγάλη γεύση της πόλης. Θα τη ζήσουμε. Θα μάθουμε μερικά μυστικά της. Θα γνωρίσουμε τους ανθρώπους της.

Όταν κυκλοφορεί η Νυχτερίδα το 1965, ο Τσίρκας έχει πια εγκατασταθεί -δυο χρόνια πριν- μόνιμα στην Ελλάδα.

Και κάπου εδώ λέω κι εγώ να σταματήσω την περιπλάνηση στην Αίγυπτο του Τσίρκα που δυστυχώς έχω γνωρίσει μόνο μέσα από βιβλία…

Θα μπορούσα ίσως να παραλλάξω τα λόγια που έγραψε εκείνος για τον Καβάφη στην Επιθεώρηση Τέχνης το 1963, βάζοντας το δικό του όνομα:

«Σ’ ολόκληρη τη ζωή του ο Καβάφης έμεινε πιστός στην Αίγυπτο, στο λαό και τη γη της, στο γάλα που βύζαξε. Αν η πρώτη υπεύθυνη πράξη του όταν ενηλικιώνεται είναι ν’ αποκηρύξει την προστασία των καταχτητών της Αιγύπτου και να «επιστρέψει» στην ελληνική ιθαγένεια, μια από τις τελευταίες του ήταν κ’ η προσπάθειά του να επιτύχει την προσέγγιση των Αιγυπτίων και των Ελλήνων συγγραφέων.

«Ας ελπίσουμε, έγραφε, ν’ αναλάβουν αραβομαθείς Έλληνες της Αιγύπτου να γνωρίσουν στον ελληνικόν κόσμο την σύγχρονην αραβική λογοτεχνία της Αιγύπτου, τουλάχιστον στις κύριες γραμμές της».

Πράγμα που δυστυχώς δεν έγινε. Όμως δεν έγιναν τόσα και τόσα. Εκείνος, βέβαια, όπως μπορούσε, όσο μπορούσε κι όποτε μπορούσε κάτι έκανε. Εκείνος τα τροφεία του, τ’ ανταπέδιδε….»

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Με έκπληξη διάβασα σε σχετικό αφιέρωμα της σελίδας «ΠΑΛΙΑτζούρες» στη μνήμη του Στρατή Τσίρκα (γεννήθηκε στις 10/23 Ιουλίου στο Κάιρο) πως ο μεγάλος μας συγγραφέας έμεινε… άστεγος:

«…Θυμίζουμε ότι στη μνήμη του Στρατή Τσίρκα, συγγραφέα ανάμεσα στα των εμβληματικών βιβλίων “Η εποχή του Καβάφη” και “Ο πολιτικός Καβάφης”, είναι αφιερωμένη μία αίθουσα στο Μουσείο Καβάφη στην Αλεξάνδρεια με υλικό που εξασφάλισε ο Κωστής Μοσκώφ από το Σύλλογο Φίλων του Στρατή Τσίρκα, ένα χρόνο μετά τα εγκαίνια του Μουσείου Καβάφη,πριν τριάντα χρόνια, τιμώντας μ’ αυτόν τον τρόπο τον Αιγυπτιώτη λογοτέχνη που με το έργο του φώτισε το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή. Είναι γνωστό πως επιθυμία του ήταν να αγοραστεί το σπίτι που γεννήθηκε ο Τσίρκας στο Κάιρο και να δημιουργηθεί ανάλογο Μουσείο, αλλά δεν έγινε εφικτό λόγω έλλειψης κονδυλίων.

Δυστυχώς, η Αίθουσα Στρατή Τσίρκα δεν “χωρούσε” στην πρόσφατη αποκατάσταση του Μουσείου Καβάφη από το Ίδρυμα Ωνάση και το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού και με συνοπτικές διαδικασίες της έγινε έξωση. Αυτό θα μπορούσε να γίνει κατανοητό ως ένα βαθμό, αν είχε γίνει παράλληλα, με σεβασμό, η πρόβλεψη στέγασης του υλικού σε άλλο χώρο προσβάσιμο στο κοινό, τιμώντας την προσφορά του. Φευ! Ο μεγάλος άστεγος λοιπόν, Στρατής Τσίρκας λάμπει στο πάνθεον της Ελληνικής Γραμματείας και στις αποθήκες, πλέον, του Παραρτήματος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην Αλεξάνδρεια.. Ελπίζουμε ότι το υλικό θα παραχωρηθεί σε όποιον φορέα μπορεί κι επιθυμεί να τιμήσει τον Αιγυπτιώτη λογοτέχνη…»

(«Δρόμος της αριστεράς», 23 Ιουλίου 2024)

Από τον φάκελο του. Αναφέρεται ως Αιγύπτιος…

«Την 6/9/ 54 αφίχθη ενταύθα με Αιγυπτιακόν διαβατήριον ο Αιγύπτιος Χατζηανδρέας Ιωάννης. Εις το Αεροδρόμιον εδήλωσεν ότι θα καταλύση εις το ξενοδοχείον Αthenee Palace επί της οδού Κολοκοτρώνη αριθμ.1 Είναι υπάλληλος της Εταιρείας Δερμάτων Χαλκούση εδρεούσης εν Αλεξανδρεία και συγγραφεύς. Εις το ανωτέρω ξενοδοχείον δεν κατέλυσεν αλλά διέμεινεν επ΄ ολίγας ημέρας εις το σπίτι του κομμουνιστού συγγραφέως Καζαντζάκη εν Αιγίνη και έπειτα εις το σπίτι της κυρίας Καράλη, ηθοποιού εν Μαγκουφάνα. […] Χθες εδήλωσεν εις γνωστόν του πρόσωπον ότι θα εγκαθίστατο εις το ξενοδοχείον Αthenee Palace. Ούτος έχει συγγράψει το βιβλίο «Ύπνος του θεριστή» καθαρώς κομμουνιστικόν του οποίου δέκα (10) αντίτυπα ευρίσκονται εις την βιτρίναν του Βιβλιοπωλείου Παπαδημητρίου επί της οδού Λυκούργου αρ.10.

Χαρακτηριστικά: Ηλικίας περίπου 40 ετών, υψηλός (1.80 μ), μελαχρινός, γκρίζα μαλλιά, ευθυτενής.

Παρ΄ ημίν δεν έχει φάκελλον ουδέ φέρεται ως διαμένων εις ξενοδοχείον Athenee Palace

20/9/54

Β.Λάμπρου υπ.Α΄

Χρησιμοποιεί το ψευδώνυμον «Τσίρκας Στρατής»