Παραμυθοκουζίνα: ΤΟ ΧΑΛΑΝΔΡΙ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ & ΤΟ ΠΕΥΚΟ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ

Πέμπτη 10 Δεκεμβρίου 2020

ΤΟ ΧΑΛΑΝΔΡΙ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ & ΤΟ ΠΕΥΚΟ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ

Με αφορμή το Εργαστήριο για τον Αντώνη Σαμαράκη δημοσιεύω -με την άδειά του- την εργασία του μαθητή Ορέστη Μικελάκη, 15 ετών

. Η εργασία εκπονήθηκε στο μάθημα της Λογοτεχνίας στο Βαρβάκειο και με αφορμή τον εορτασμό 100 χρόνων από τη γέννησή του Αντώνη Σαμαράκη. Ήταν μια συλλογική προσπάθεια και είχε ως θέμα τον αστικό χώρο μέσα από τα διηγήματα και τη ζωή του Σαμαράκη. Την συνολική παρουσίαση μπορείτε να την βρείτε στην ιστοσελίδα του Βαρβακείου Γυμνασίου, μαζί με οπτικοποιημένα βίντεο διηγημάτων του Α. Σαμαράκη.

Μια πραγματικά εξαιρετική δουλειά:

ΤΟ ΧΑΛΑΝΔΡΙ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ & ΤΟ ΠΕΥΚΟ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ

Τα πρώτα μαθητικά χρόνια του Α. Σαμαράκη

Ο Αντώνης Σαμαράκης γεννήθηκε στις 16 Αυγούστου 1919 στην Αθήνα στη λαϊκή συνοικία της πλατείας Βάθης στο Μεταξουργείο, κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό Λαρίσης. Η μητέρα του Αδριάνα, αναγνωρίζοντας την εξυπνάδα του μικρού της γιού, τον δήλωσε με ψεύτικη ημερομηνία γέννησης[1] και έτσι ξεκίνησε να φοιτά σε ηλικία τεσσεράμισι χρονών στο Εξατάξιο Δημοτικό Αθηνών στην οδό Καραϊσκάκη με διευθυντή τον κ. Καλασούντα και δασκάλες τις κυρίες Ελένη και Στέλλα. Στην τετάρτη δημοτικού αλλάζει σχολείο λόγω της αλλαγής του εκπαιδευτικού συστήματος (6 δημοτικό-6 γυμνάσιο), το οποίο διαμορφώθηκε σε 4 χρόνια δημοτικό και 3 σχολαρχείο. Πηγαίνει για ένα χρόνο στο Σχολαρχείο της οδού Τοσίτσα και μετά από ένα χρόνο φοίτησης στο Σχολαρχείο επιστρέφει στο Δημοτικό του, καθώς αλλάζει και πάλι το εκπαιδευτικό σύστημα.

Είναι η ηλικία που κάνει την πρώτη του προσπάθεια[2] να γράψει ένα ποίημα. «Ναι, δέκα χρονώ ήμουν όταν έγραψα ένα ποίημα, το πρώτο μου ποίημα. Σιγά σιγά, ήρθαν κι άλλα ποιήματα[3]. Στίχοι αδέξιοι, πρωτόλεια ήταν, αλλά με αίσθημα διαμαρτυρίας, μια φωνή παιδιού εξέγερσης αντίκρυ στο πανόραμα κοινωνικής αδικίας και πολιτικής μισαλλοδοξίας που το παιδί αυτό είχε ζήσει και εξακολουθούσε να ζει στη γειτονιά του».

Ολοκληρώνει το εξατάξιο δημοτικό και πηγαίνει στο 2^ο Γυμνάσιο στην οδό Αχαρνών και Χέϋδεν[4]. Το σχολείο ήταν ένα σπίτι και οι συνθήκες τραγικές. Στη δευτέρα γυμνασίου ήταν 157 παιδιά και στοιβάζονταν σε μια μεγάλη αίθουσα χωρίς να έχουν επαρκή αριθμών θρανίων. Ο καθηγητής του Προβελέγγιος[5], θεωρώντας ότι δεν είχε έφεση στα γράμματα, πρότεινε στη μητέρα του να τον πάει να μάθει να δένει τα βαγόνια των σιδηροδρόμων στον σταθμό Λαρίσης. Από την επόμενη χρονιά ο Α. Σαμαράκης άρχισε να φοιτά στο Βαρβάκειο Γυμνάσιο που βρισκόταν δίπλα στην ομώνυμη αγορά (1931). Το 1933, όταν φοιτούσε ήδη στη Τετάρτη τάξη του Προτύπου γυμνασίου, δημοσιεύει το πρώτο του ποίημα «Θάνατος» στο περιοδικό Ξεκίνημα.

Όπως ο ίδιος αναφέρει χάρη στην ατμόσφαιρα του Βαρβακείου η προσωπικότητά του είχε τη δυνατότητα να αναπτυχθεί πολύπλευρα. «Όμως οι δρόμοι της Αθήνας στη γειτονιά μου και στις άλλες γειτονιές μου έμαθαν πολύ περισσότερα και κυρίως πολύ βαθύτερα πράγματα για τη ζωή απ’ ότι με δίδαξαν τα σχολεία που πήγα και το πανεπιστήμιο-υπήρξαν για μένα οι αθηναϊκοί δρόμοι εκείνο ακριβώς που λέει ο Μαξίμ Γκόρκι στο έργο του «τα πανεπιστήμιά μου[6]».

Τα δύο χρόνια της παραμονής του στο Χαλάνδρι ήταν κομβικά για την εξέλιξη της προσωπικότητάς του. Ανάμεσα στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο, στο ξεκίνημα της εφηβείας, μακριά από το σχολείο, η αρρώστια και η απομόνωσή του μακριά από τη γειτονιά του που τόσο αγάπησε, τον ώθησε σε εσωτερικές αναζητήσεις τις οποίες εξέφρασε στα πρώτα του ποιήματα, που δημοσίευσε αμέσως μετά.

Η περιοχή της Τούφας Χαλανδρίου

στην οποία διέμεινε για δύο χρόνια ο Α. Σαμαράκης

Ο Αντώνης Σαμαράκης σε ηλικία δέκα χρόνων, διέμεινε στην περιοχή της Φραγκοκλησιάς του Δήμου Χαλανδρίου για δύο χρόνια. Όταν ο γιατρός της συνοικίας του Γουνελίδης διέγνωσε αδενοπάθεια, δηλαδή «προφυματική κατάσταση», προέτρεψε την οικογένειά του να μεταφερθεί «σε εξοχή με κλίμα ξηρό, χωρίς καθόλου υγρασία για να δυναμώσει και να αναπνέει καθαρό αέρα». Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Έτσι έγινε[7]. Την άλλη μέρα φύγαμε οι τέσσερις, Ευριπίδης, Αντριάνα, Κώστας και εγώ, πήγαμε Χαλάνδρι, μείναμε δύο χρόνια περίπου σε μια περιοχή γεμάτη πεύκα».

Στον Οδηγό της Ελλάδος [8] ο Ν. Ιγγλέσης παρουσιάζει με ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο το Χαλάνδρι του 1930, την εποχή δηλαδή που διέμεινε σε αυτό ο Αντώνης Σαμαράκης. «Το Χαλάνδρι κείται Β.Α. των Αθηνών, εντεύθεν του Αμαρουσίου, εις ωραίαν θέσιν πλησίον δασυλίου πευκών. Πολυσύχναστος θερινή διαμονή. Συγκοινωνεί μετά των Αθηνών δια λεωφορείων αυτοκινήτων, ως και δια του Σιδηροδρόμου Αθηνών-Λαυρίου». Στον οδηγό καταγράφονται κάποιες από τις επαγγελματικές δραστηριότητες των κατοίκων του. Τα αγγειοπλαστεία του Δεπάστα, του Κασάπογλου και του Παπαγιάννη, τα βυρσοδεψεία των Βασιλειάδη και Κινδύνη, το επιπλοποιείο του Ορφανού, το ποτοποιείο του Δουζένη, το ραφείο του Τριανταφύλλλου, τα σιδηρουργεία των Καλαπόδα, Παπαϊώννου και Παπαδημητρίου και έξι ακόμη υποδηματοποιεία. Αυτά μαζί με αρκετά οπωροπαντοπωλεία, γαλακτοπωλεία, εστιατόρια, οινομαγειρεία και καφενεία αποτελούσαν τις τοπικές μεταποιητικές και εμπορικές επαγγελματικές δραστηριότητες της πόλης».

Η χρονική περίοδος που μεσολαβεί ανάμεσα στη Μικρασιατική Καταστροφή και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελεί για την πρωτεύουσα και για την Αττική γενικότερα περίοδο δημογραφικής ανάπτυξης και διαμόρφωσης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του αστικού χώρου. Το Χαλάνδρι δέχεται και αυτό σε όλη αυτή τη χρονική περίοδο νέους κατοίκους: μικρασιάτες πρόσφυγες, επαρχιώτες –κυρίως νησιώτες- μετανάστες και λίγους Αθηναίους. Η δημογραφική του εικόνα αλλάζει, ενώ τα επαγγελματικά χαρακτηριστικά των νεοεγκατασταθέντων συμβάλλουν στη σταδιακή διαμόρφωση της νέας του φυσιογνωμίας. Ο παλαιότερος κυρίαρχος αγροτικός του χαρακτήρας δεν θα μπορέσει να διατηρηθεί επί πολύ. Η γη κατατεμαχίζεται και οικοδομείται. Οι πλειοψηφία των κατοίκων δεν είναι πια καλλιεργητές, είναι τεχνίτες, εργάτες και υπάλληλοι, παρόλο που η περιοχή δεν θα αποτελέσει τόπο συγκέντρωσης πολλών βιοτεχνικών ή βιομηχανικών δραστηριοτήτων. Παράλληλα αρκετοί αθηναίοι οικοδομούν εξοχικές κατοικίες , εξαιτίας του κλίματός του. Μαζί με το Μαρούσι και την Κηφισιά φημίζεται για το υγιεινό του κλίμα, ιδιαίτερα για τους πάσχοντες από φυματίωση.

Η αύξηση του πληθυσμού[9] θα οδηγήσει στην απόσπαση του Χαλανδρίου από το Δήμο Αθηναίων το 1925 και τη μετατροπή του σε αυτόνομη κοινότητα, ενώ κατά την απογραφή του 1928 ο πληθυσμός του ανέρχεται σε 6.882 άτομα. Στα περίχωρα του νέου Δήμου, γύρω και πέρα από το ρέμα, όπου βρίσκονταν οι προσφυγικοί συνοικισμοί και οι αγροτικές κατοικίες χτίζονται παραθεριστικές κατοικίες εύπορων μόνιμων κατοίκων της πρωτεύουσας.

Η ευρύτερη περιοχή της Φραγκοκλησιάς, σημερινή Τούφα Χαλανδρίου, όπου διέμεινε ο Σαμαράκης, διατηρούσε τον αγροτικό χαρακτήρα που είχε από τη βυζαντινή εποχή. Η κατοίκηση στην περιοχή μαρτυρείται από την ομώνυμη εκκλησία του 13^ου αιώνα και τις διάσπαρτες βυζαντινές αγροικίες που έχουν ανασκαφεί. Οι κάτοικοι της περιοχής τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα εξακολουθούσαν να καλλιεργούσαν ελιές, αμπέλια και να εκτρέφουν ζώα. Μέχρι και πριν μερικές δεκαετίες, όταν άρχισε να οικοδομείται με ραγδαίους ρυθμούς η περιοχή, υπήρχαν βοσκοτόπια, πηγές, καλύβες βοσκών, εκτροφεία αλόγων και γουρουνιών, μελίσσια.

Όπως αποτυπώνεται σε φωτογραφίες της περιοχής, η Τούφα-Φραγκοκλησιά ήταν μια πευκόφυτη περιοχή στην οποία κατέφευγαν οι Αθηναίοι αλλά και οι δημότες Χαλανδρίου να γιορτάσουν τα Κούλουμα και την πρωτομαγιά. Η περιοχή θεωρούνταν εξοχή και ήταν πευκόφυτη, όπως το γειτονικό ρέμα Χαλανδρίου.

Ο Αντώνης Σαμαράκης

κατασκηνωτής ή υπαίθριος παραθεριστής

Ο Α. Σαμαράκης έμεινε, όπως ο ίδιος αναφέρει, στην κατάφυτη με πεύκα περιοχή της Φραγκοκλησιάς, «όχι όμως σε σπίτι, αλλά σε αντίσκηνο, το οποίο είχε διαθέσει η κυβέρνηση στον πατέρα του ως τραυματίας των βαλκανικών πολέμων 1912-13.» Η πληροφορία αυτή ανοίγει ένα μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία του Δήμου Χαλανδρίου και των γειτονικών δήμων (Μαρουσίου, Πεντέλης, Μελισσιών) ως τόποι παραθεριστών και κατασκηνωτών αρρώστων από φυματίωση[10]. Οι παραθεριστές ενοικίαζαν δωμάτια, ή μικρά αγροτόσπιτα, ενώ οι κατασκηνωτές διέμεναν σε αντίσκηνα. Η προτροπή του γιατρού στην οικογένεια Σαμαράκη να εγκατασταθούν προσωρινά στο Χαλάνδρι για ίαση αποτυπώνει την κατάσταση που επικρατούσε την περίοδο αυτή στον τομέα της υγείας, και ειδικότερα στο μείζον ζήτημα της περίθαλψης των αρρώστων από φυματίωση, μια νόσο που μάστιζε την Ελλάδα την περίοδο του Μεσοπολέμου.

Την περίοδο αυτή είχε ανοιχτεί το σανατόριο Σωτηρία στον Χολαργό, ωστόσο δεν επαρκούσε για την κάλυψη των αναγκών. Τους καλοκαιρινούς μήνες στην αυλή του νοσοκομείου στήνονταν προσωρινά αντίσκηνα για την περίθαλψη των ασθενών. Αυτό οδήγησε στη μαζική ανέγερση παραπηγμάτων στα λεγόμενα εξοχικά βόρεια προάστια (Μαρούσι, Χαλάνδρι, Πεντέλη, Μελίσσια) για τη βραχύχρονη παραμονή τους. Έτσι εκτός από τις εξοχικές κατοικίες των πλουσίων υπήρχαν στα προάστια αυτά οι καταυλισμοί των φυματικών.

Η Ελληνική Αντιφθισική Εταιρεία, αναγνωρίζοντας τις αυξημένες ανάγκες για περίθαλψη, δημιούργησε στο Χαλάνδρι Απολυμαντικό Σταθμό[11] (1929). Η αυξημένη ζήτηση για καταλύματα φυματικών ώθησε μάλιστα τους αρρώστους στη δημιουργία Σωματείων Παραθεριστών (σε Μαρούσι και Χαλάνδρι), την περίοδο που ο Σαμαράκης εγκαταστάθηκε (1929-30). Οι νεοσύστατοι δήμοι μάλιστα, αναγνωρίζοντας τα οικονομικά οφέλη από τη ζήτηση, επέβαλαν στα καταλύματα των φυματικών δημοτικό φόρο (5% για τον δήμο Χαλανδρίου), και παράλληλα προσπάθησαν με μέτρα να απομονώσουν τη συγκέντρωση των παραπηγμάτων και των αντίσκηνων, ώστε να μην ανακόψουν την τουριστική ανάπτυξη από τα εύπορα κοινωνικά στρώματα. Έτσι στο Χαλάνδρι το 1929, εκτός από τους δύο προσφυγικούς οικισμούς γύρω από το Ρέμα, πρέπει να υπήρχαν στις γύρω εξοχές, όπως η Τούφα, διάσπαρτοι πρόχειροι καταυλισμοί φυματικών.

Η αφήγηση του Σαμαράκη δίνει άλλη μια κοινωνική και ιστορική παράμετρο της εποχής. Η κυβέρνηση είχε κάνει δωρεά στους τραυματίες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αντίσκηνα, τα οποία τα χρησιμοποιούσαν για περιοδική ή μόνιμη εγκατάσταση στις εξοχές της πρωτεύουσας. Η ανέγερση του σανατορίου Σωτηρία αφορούσε αρχικά τους φθισικούς ανάπηρους του Α Παγκοσμίου πολέμου και στη συνέχεια για όλο τον πάσχοντα πληθυσμό. Ήταν δε τόσος μεγάλος ο αριθμός των φυματικών τραυματιών και αναπήρων πολέμου στις περιοχές που το 1933 ο δήμος Αμαρουσίου προχώρησε σε κατεδαφίσεις των παραπηγμάτων τους σε συγκεκριμένα δάση, όπου υπήρχαν εξοχικές επαύλεις. Το ζήτημα απασχόλησε τον τύπο της εποχής, καθώς το ίδια προβλήματα αντιμετώπιζαν και οι υπόλοιποι δήμοι της Πεντέλης (Χαλάνδρι, Μελίσσια). Την περίοδο ωστόσο που γινόταν όλα αυτά ο Σαμαράκης είχε μετακομίσει από το Χαλάνδρι φοιτούσε στο Βαρβάκειο Γυμνάσιο.

Η διαμονή στο αντίσκηνο της Τούφας

Στην αυτοβιογραφία του περιγράφει πως περνούσε : «΄Επρεπε να είμαι συνέχεια ξαπλωμένος στο κρεβάτι-ράντσο είχαμε, κρεβάτι κανονικό δεν χωρούσε στο αντυίσκηνο-η στη σεζλόνγκ. Οι ώρες δεν περνούσαν εύκολα καθώς ήμουν σε ακινησία, σε απραξία. Και τι, εγώ που από πολύ μικρός ήμουν όλος ανησυχία, αεικίνητος. Το μόνο που μπορούσα να κάνω εκείνες τις ατελείωτες ώρες ήταν να διαβάζω-άλλο που δεν ήθελα δηλαδή. Το διάβασμα με τραβούσε πάντα, πάθος ήταν από τα πρώτα παιδικά χρόνια….Τα δύο λοιπόν χρόνια που κράτησε η αναγκαστική αστική καθήλωσή μου, ο πατερούλης μου ο Ευριπίδης, ανεβοκατεβαίνοντας στη δουλειά του στο υπουργείο Οικονομικών, κουβαλούσε στο αντίσκηνο τα πάντα όσα είναι για διάβασμα, εφημερίδες, περιοδικά, βιβλία…Ιδιαίτερα ένιωθα δεμένος με τους συγγραφείς που το έργο τους το διαπότιζε ένας κοινωνικός προβληματισμός, που ήταν γήινοι, χωμάτινοι, που ήθελαν να συμβάλουν με το έργο τους στον αγώνα για καλύτερο κόσμο…Το ζύμωμα μου με τους συγγραφείς αυτούς άνοιξε μέσα μου νέους ορίζοντες, έδωσε στη ζωή μου μιαν άλλη διάσταση….Όχι βέβαια ότι τότε καταλάβαινα και πάρα πολλά από τα έργα τους, οπωσδήποτε έπαιρνα μια κάποια γεύση… [12]»

Χρονικά η περίοδος αυτή συμπίπτει με το τέλος του πρώτου κύκλου σπουδών στο δημοτικό. Γράφει «Στο μεταξύ τελείωσα το Δημοτικό με κάτι σκαμπανεβάσματα λόγω της αρρώστιας μου…πήγα στο Γυμνάσιο το εξατάξιο..[13]»

Πέρα από την Αυτοβιογραφία του δεν αναφέρεται συχνά στην περίοδο αυτή. Ωστόσο μπορούμε να εικάσουμε ότι ήταν μια από τις πιο γόνιμες και κρίσιμες περιόδους της ζωής του. Ήταν η περίοδος που βυθίστηκε στην ποίηση και τη λογοτεχνία και επιχείρησε να γράψει τα πρώτα ποιήματα που δημοσίευσε την περίοδο αυτή στα περιοδικά «Διάπλασις των Παίδων» και «Παιδικός Κόσμος». Το 1930-31 είχε συνεργασία με τα περιοδικά με το ψευδώνυμο «Ιδανικό» και «Φωτεινό σκοτάδι». Με το ψευδώνυμο Ιωσήφ Κυπριανός δημοσίευσε τα «Τραγούδια του Παιδιού[14] το 1932».

Η θεματολογία των πρώτων του ποιημάτων, όπως έχουν επισημάνει μελετητές, είναι ο

πυρήνας των σπουδαίων έργων του που θα τον καταξιώσουν ως ενήλικα.

ΟΡΕΣΤΗΣ ΜΙΚΕΛΑΚΗΣ